VALİDEYNLƏR ÜÇÜN

Vaxta nəzarət bacarığı uşağın öz fəaliyyətlərini planlaşdırması, gününü düzgün təşkil etməsi və məsuliyyət daşıması üçün həyati əhəmiyyət daşıyan bir bacarıqdır. Bu bacarığın formalaşması təkcə məktəb dövründə deyil, daha erkən yaşlardan başlayaraq tədricən inkişaf etdirilməlidir. Uşaqlar doğulduqda zaman anlayışına malik olmurlar. Bu anlayış onların müşahidə, təcrübə və valideyn yönləndirməsi ilə zamanla formalaşır.

Aşağıda bu bacarığın necə formalaşdığı və valideynlərin nələrə diqqət etməli olduğu haqqında geniş izah verilir.

1. Vaxt anlayışı yaşa uyğun şəkildə inkişaf edir

Uşaqlar kiçik yaşlarında abstrakt düşüncə qabiliyyətinə malik olmadıqları üçün “5 dəqiqə sonra”, “bir saatdan sonra” kimi ifadələri tam olaraq dərk edə bilmirlər. Onlar üçün zaman “indi” və “sonra”dan ibarətdir. Buna görə də əvvəlcə günün bölmələri haqqında danışmaq, səhər, günorta, axşam, yatmaq vaxtı kimi ifadələrə alışdırmaq daha faydalıdır.

Valideynlərin uşağa günün axarını izah etməsi, məsələn, “səhər yeməyindən sonra bağçaya gedəcəyik”, “oyundan sonra çimmə vaxtıdır” kimi konkret və gündəlik həyatdan nümunələrlə zaman ardıcıllığını başa salması bu anlayışın tədricən formalaşmasına kömək edir.

2. Gündəlik rutinlər və sabit rejim uşağın daxili saatını formalaşdırır

Uşaqlar gündəlik olaraq müəyyən saatlarda eyni fəaliyyətləri yerinə yetirdikdə, beyinləri bu fəaliyyətləri zamanla bağlayaraq daxili saat yaradır. Bu, onların hansı fəaliyyətin nə vaxt ediləcəyini əvvəlcədən hiss etməsinə şərait yaradır. Məsələn, hər gün eyni saatda oyanmaq, yemək yemək, tapşırıq etmək və yatmaq uşağın beynində günün hissələrini bir-birindən ayırd etməyə kömək edir.

Gündəlik rejim yalnız intizam üçün deyil, həm də uşağın özünü təhlükəsizlikdə və rahat hiss etməsi üçün vacibdir. Sabit rejim uşağın davranışlarında proqnozlaşdırıla bilənlik yaradır, bu da ona öz gününü planlamağı öyrədir.

3. Vaxtı müşahidə etmə vasitələri uşaqda zaman hissini inkişaf etdirir

Uşaq üçün zamanın keçdiyini hiss etmək asan deyil. Onun bunu müşahidə edə bilməsi üçün vizual və praktik vasitələrdən istifadə etmək faydalıdır. Rəqəmsal və analoq saatların göstərilməsi, qum saatı, taymer və ya rəngli gündəlik cədvəllər uşağın zaman keçişini müşahidə etməsini asanlaşdırır.

Məsələn, “bu tapşırığı taymer 10 dəqiqə göstərənə qədər bitirəcəyik” deməklə həm uşağa konkret müddət vermiş olursunuz, həm də onu motivasiya edirsiniz. Bu yanaşma, xüsusilə oyun şəklində təqdim edildikdə daha təsirli olur.

4. Tapşırıqların mərhələləndirilməsi zamanın effektiv bölüşdürülməsinə şərait yaradır

Uşaqlar bəzən qarşılarına çıxan tapşırığın miqyasını tam dərk edə bilmədikləri üçün ya onu təxirə salır, ya da vaxtında başlaya bilmirlər. Bu da vaxta nəzarətin zəif olduğunu göstərir. Tapşırığın hissələrə bölünməsi və hər mərhələ üçün təqribi zaman ayrılması uşağın həm planlama, həm də məsuliyyət bacarıqlarını inkişaf etdirir.

Məsələn, bir yazı tapşırığını əvvəl düşünmək (3 dəqiqə), yazmaq (10 dəqiqə) və yoxlamaq (5 dəqiqə) şəklində bölmək uşağın beynində “işi necə görmək olar?” sualına cavab formalaşdırır və vaxt bölgüsünə kömək edir.

5. Valideynin nümunəvi davranışı uşağın vaxt idarəsinə təsir edir

Uşaq ətrafındakı böyüklərin davranışını müşahidə edərək öyrənir. Əgər valideynlərin gündəlik həyatı plansız, tələsik və dağınıqdırsa, uşaq da bu modeli təqlid edir. Əksinə, əgər valideyn gününü əvvəlcədən planlayır, fəaliyyətlərə vaxt ayırır və buna sadiq qalırsa, uşaq da bu davranışları özündə formalaşdırmağa başlayır.

Məsələn, valideynin “mənim oxumaq vaxtım gəldi” və ya “saat 6-da yeməyə başlayırıq” deməsi, uşağa həm vaxt bölgüsünü, həm də intizamı nümayiş etdirir.

6. Oyuna və istirahətə plan daxilində yer ayrılması vacibdir

Bəzi valideynlər uşağın gününü yalnız dərs və faydalı fəaliyyətlərlə doldurmağa çalışır. Halbuki oyun və istirahət də uşağın inkişafı üçün zəruri fəaliyyətlərdir və onlar da planlaşdırılmış şəkildə olmalıdır. Əgər oyun vaxtı da rejimə daxil edilərsə, uşaq təkcə dərs deyil, həm də istirahətə vaxt ayırmağı öyrənəcək.

Bu həm uşağın motivasiyasını artırır, həm də ona vaxtı idarə etməyi balanslı şəkildə öyrədir. Məsələn, “tapşırığı bitirdikdən sonra 30 dəqiqə oyun oynaya bilərsən” demək həm məsuliyyətə təşviq, həm də motivasiya rolunu oynayır.

Vaxta nəzarət bacarığı uşaqlarda ani şəkildə yaranmır. Bu bacarıq mərhələli şəkildə, ardıcıl təcrübə və valideyn dəstəyi ilə inkişaf edir. Ən əsas məsələ odur ki, uşağın yaşına uyğun şəkildə zaman anlayışı qurulsun, o mütəmadi rutinlərə alışdırılsın, davranış modelləri ilə yol göstərilsin və vaxtı hiss etməsi üçün konkret vasitələrdən istifadə olunsun. Uşağa plan qurmağı, prioritetləri müəyyənləşdirməyi və istirahət-zaman balansını qorumağı öyrətmək onun gələcək həyat keyfiyyətinə birbaşa təsir edəcək.